Geneza uzależnień 

Autor: Aleksandra Kantecka

Problem uzależnień jest bliski wielu osobom – zarówno bezpośrednio, jak i pośrednio. Z pozoru ich przyczyny zdają się proste, jednak mnogość mechanizmów prowadzących do powstania tego zaburzenia świadczy o nieco bardziej skomplikowanej naturze uzależnień. Artykuł ten jest próbą zwięzłego przytoczenia wybranych teorii oraz statystyk, mających na celu przybliżenie niniejszej tematyki. 

Czym jest uzależnienie? 

Na wstępie warto odpowiedzieć na pytanie, czym jest uzależnienie. Według Amerykańskiego Towarzystwa Psychologicznego jest to stan psychicznej lub fizycznej zależności od substancji, stosowany czasem również w odniesieniu do zaburzeń zachowania (APA Dictionary of Psychology). Początkowo przyjmowanie substancji czy wykonywanie danej czynności pozwala osiągnąć jednostce pożądany stan. Z upływem czasu staje się jednak konieczne, aby nie tyle uzyskać efekt, co uniknąć niepożądanych skutków (Cierpiałkowska, 2020). 

Przyczyny uzależnień 

Uzależnienie to złożony problem, a osoby z nałogiem nie stanowią homogenicznej grupy. Mimo to, podejmowane są próby stworzenia modeli badawczych, dzięki którym można będzie przyjrzeć się interakcji różnorodnych czynników, mających wpływ na rozwój tego zaburzenia (Cierpiałkowska, 2020). W przypadku uzależnień bowiem, prostej odpowiedzi na słynny w psychologii dylemat – natura czy środowisko – nie sposób udzielić. Zarówno uzależnienia substancjalne, jak i behawioralne mają podłoże neurobiopsychospołeczne (Kościan, 2011, za: Davidson, 2008). Z tego powodu przedstawione poniżej zostaną różne koncepcje – zarówno te, odwołujące się do biologii, fizjologii i genetyki, jak i odnoszące się do otoczenia jednostki i niej samej. 

Genetyka behawioralna – jak geny wpływają na zachowanie? 

Jedną z metod badawczych w obrębie genetyki behawioralnej jest metoda rodowodu. Zgodnie z założeniami, czynniki genetyczne istotnie wpływają na używanie alkoholu, dlatego chociażby silniejsze podobieństwo w sposobie picia wykazują osoby bliżej spokrewnione (Cierpiałkowska, 2020). Przykładowo, badania nad parami bliźniąt wykazały, że wyższy poziom zgodności w zakresie nadużywania i uzależnienia od alkoholu występuje u bliźniąt monozygotycznych – około 66%, a u dwuzygotycznych – około 48% (Cierpiałkowska, 2020, za: Agrawal i in., 2012). 

Na szczególną uwagę zasługują również przeprowadzone w latach 80. ubiegłego wieku Sztokholmskie Badania Adopcyjne (Cierpiałkowska, 2020, za: Cloninger i in., 1981; Cloninger, 1987a, 1987b). Analiza danych pozwoliła na wskazanie ważnych predyktorów wystąpienia uzależnienia od alkoholu typu I i typu II. Typ I odnosi się do uwarunkowanego środowiskowo uzależnienia – u rodziców biologicznych rzadko stwierdzano uzależnienie. Adoptowani badani wykazywali natomiast większą tendencję do picia okresowego z długimi przerwami, a sięganie po alkohol wiązało się u nich z poszukiwaniem nagrody i unikaniem wzmocnień negatywnych – awersyjnych symptomów zespołu abstynencyjnego. Inne zaburzenia psychiczne i somatyczne pojawiały się wraz z rozwojem uzależnienia. Typ II z kolei ma w dużej mierze podłoże genetyczne. Uzależnieni byli w większości mężczyźni, u których alkoholizm pojawił się jeszcze przed 25. rokiem życia. Wzorzec picia polega tutaj na systematycznym używaniu alkoholu, wiąże się z tendencją do poszukiwania nowości i potrzebą stymulacji. Co interesujące, w przypadku tej grupy rzadziej pojawiały się zaburzenia psychiczne i somatyczne w wyniku picia, za to częściej występowały zaburzenia osobowości przed wystąpieniem uzależnienia (Cierpiałkowska, 2020). W odniesieniu do genetyki behawioralnej nie należy także zapominać o dwóch wskaźnikach. Pierwszym z nich są enzymy odpowiadające za metabolizm alkoholu: dehydrogenaza aldehydowa (ADH) i dehydrogenaza alkoholowa (ALDH). Okazuje się, że niektóre formy ALDH blokują rozkład aldehydu octowego we krwi (jak na przykład w populacji azjatyckiej), co przyczynia się do reakcji organizmu przypominającej zatrucie i to właśnie z tego powodu wykształcić się może awersja do picia. Drugim wskaźnikiem jest wrażliwość na alkohol – mniejsza stanowi zagrożenie, ponieważ w celu uzyskania pożądanego efektu potrzebna jest jego większa ilość (Cierpiałkowska, 2020, za: Schuckit, 2000a, 2000b). 

Neurobiologia – układ nagrody 

Jedną z przyczyn sięgania po środki psychoaktywne jest fakt, że są one szybkim i prostym sposobem na doświadczenie przyjemności. Dlaczego tak się dzieje? Substancje te aktywują obszary mózgu pobudzane przez nagrody. Cały szereg procesów tworzy tzw. kaskadę nagradzającą, której efektem jest wzrost wydzielania dopaminy i euforia (Cierpiałkowska, 2020, za: Szukalski, 2011). 

W tym miejscu warto wspomnieć o teorii Robinsona i Berridge’a, która zakłada, że środki uzależniające powodują zmiany neuroadaptacyjne, prowadzące do nadmiernej sensytyzacji układu nagrody, a zwłaszcza układów neuronalnych odpowiedzialnych za zachowania motywacyjno-popędowe. Skutkiem tych zmian są przymusowe zachowania skoncentrowane na poszukiwaniu i zażywanie danej substancji (Kostowski, 2005). 

Lęk, frustracja i presja 

Do pragnienia osiągnięcia wewnętrznego spokoju i odczuwania przyjemności odwołują się także założenia Aarona Becka. U osób, szczególnie tych, o niskiej tolerancji frustracji, kontroli zachowań, nieradzących sobie z przykrymi emocjami, poszukujących stymulacji oraz stosującymi nieadekwatne strategie radzenia sobie ze stresem, mogą pojawić się specyficzne przekonania o alkoholu – na przykład o jego mocy wyzwalania spontaniczności czy zwiększania atrakcyjności w oczach innych. Jeśli rzeczywiście dojdzie do redukcji napięcia wskutek spożycia, z czasem pojawić się może zależność psychiczna, prowadząca do picia systematycznego i negatywnych konsekwencji. Warto jednak nadmienić, że chory zaczyna doświadczać pewnej sprzeczności – pragnienia alkoholu i przyzwolenia na jego spożycie przy jednoczesnym wewnętrznym krytycyzmie i myślach zakazujących picia (Cierpiałkowska, 2020). 

Podobne przyczyny sięgania po środki psychoaktywne znaleźć można w koncepcjach egzystencjalnych oraz społecznego uczenia się. W tych pierwszych jednostka boryka się z lękiem i problemami, a remedium na nie stanowić ma dany środek. Z kolei teorie społecznego uczenia się mówią o naśladownictwie osób znaczących, jak również nieradzeniu sobie z presją otoczenia (Cierpiałkowska, 2020). 

Nie tylko substancje – uzależnienia behawioralne 

Pracoholizm, bigoreksja (uprawianie ćwiczeń fizycznych), uzależnienia od zakupów, gier czy Internetu to tylko niektóre przykłady uzależnień behawioralnych – odnoszących się do czynności i aktywności. 

Chociaż między specjalistami z dziedziny uzależnień nieustannie trwa dyskurs, czy w przypadku wszystkich powyższych można mówić o nałogu, zwraca się uwagę na analogie pomiędzy uzależnieniami substancjalnymi a czynnościowymi, na przykład na oddziaływanie na te same neuroprzekaźniki czy udowodnioną skuteczność tych samych strategii terapeutycznych (Lelonek-Kuleta, 2014; za: Davidson, 2008). 

Dotychczas kryteria diagnostyczne posiada patologiczny hazard, jednak prawdopodobnie kwestią czasu jest wyodrębnienie warunków, jakie spełniać musi uzależniona od innych czynności osoba i umieszczenie jednostek chorobowych w międzynarodowych klasyfikacjach (Lelonek-Kuleta, 2014). 

Poniżej przedstawione zostały dane dotyczące wybranych uzależnień behawioralnych, opracowane na podstawie raportu Centrum Badania Opinii Społecznej z 2019 r. 

Praca 

Problem pracoholizmu w największym stopniu dotyczy osób w wieku 25-44 lata, pracujących na własny rachunek oraz kadrę kierowniczą i specjalistów z wyższym wykształceniem. Nie ma natomiast istotnych różnic pomiędzy płciami. Do rozwoju uzależnienia predysponuje również motywacja – osoby, dla których praca jest nałogiem lub zagrożone uzależnieniem, silniej pragną zdobyć wyższą pozycję zawodową i osiągnąć lub utrzymać wysoki status materialny. 

Przeprowadzone analizy statystyczne dowodzą, że skłonność do uzależnienia od pracy wykazuje istotny związek z podatnością na inne uzależnienia behawioralne, szczególnie z uzależnieniem od zakupów i hazardu. 

Poruszając problem pracoholizmu, warto zwrócić uwagę na fakt niedostrzegania zagrożeń związanych z nadmiernym oddaniem się pracy z powodu jej pozytywnego wartościowania. Podobnie jak opisany poniżej zakupoholizm, ten rodzaj zaburzenia uznawany jest za mało szkodliwy, pomimo jego wielu poważnych skutków. 

Hazard 

Polacy najczęściej grają w gry liczbowe Totalizatora Sportowego (ponad 27%), zdrapki (16%) i loterie/konkursy SMS-owe (ponad 6%). Rzadko natomiast są to gry w kasynie i wyścigi zwierząt (niespełna 1%). Na podstawie zebranych danych można stwierdzić, że symptomy uzależnienia występują częściej u mężczyzn, osób nieletnich i młodych, z wykształceniem niższym (co prawdopodobnie ma związek z wiekiem) oraz oceniających swoją sytuację materialną jako złą. Około 60% hazardzistów mieszka na wsi lub w miasteczku, co może świadczyć o braku rozrywek i ograniczonych możliwościach awansu materialnego. 

Do przyczyn, dla których osoby z problemem hazardowym grają, jest chęć poprawy sytuacji materialnej, pragnienie wygranej (choćby małej kwoty) czy też odegranie się. Innym czynnikiem może być środowisko (osoby z otoczenia też grają), a także próba poradzenia sobie ze stresem. W porównaniu z tą grupą, osoby nienarażone na ten rodzaj uzależnienia grają z powodów rozrywkowych i chęci przeżycia pozytywnych emocji, nie zaś dla rozładowania emocji czy chęci ucieczki od codziennych problemów. 

Co jeszcze może sprzyjać ryzykownej grze i rozwojowi uzależnienia? Wskazuje się na tzw. ,,złudzenie hazardzisty”, czyli przekonanie o możliwości przewidzenia wyniku na podstawie uprzednich doświadczeń, przekonanie o własnych umiejętnościach i ich wpływie na przebieg gry oraz myślenie magiczne – wiara w moc myśli, rytuałów i przedmiotów, które mają zapewnić wygraną. Dodatkowo, typowa dla osób z grupy ryzyka jest racjonalizacja przegranej, co nie zniechęca do dalszej gry – wręcz przeciwnie – gracz ma nadzieję na wygraną w najbliższej przyszłości. Wszystkie te czynniki mogą więc przyczynić się do rozwoju uzależnienia od hazardu. 

Internet 

Grupą najbardziej narażoną na rozwój uzależnienia od Internetu są osoby poniżej 25. roku życia. Częściej są to mężczyźni i osoby mieszkające w miastach powyżej 500 tysięcy mieszkańców. Osoby te na co dzień korzystają z sieci przynajmniej przez cztery godziny. W porównaniu z przeciętnymi użytkownikami Internetu ponad trzykrotnie częściej deklarują znajomość (a siedmiokrotnie – przyjaźń) z choć jedną osobą, którą zna wyłącznie z sieci. Niemal 40% z nich zakochało się lub zauroczyło osobą znaną wyłącznie z Internetu. 

Zakupy 

Symptomy kompulsywnego kupowania przejawia ponad 4% Polaków powyżej 15. roku życia. Problem ten dotyczy szczególnie młodych kobiet, co jednak nie oznacza braku występowania zakupoholizmu u mężczyzn. Co więcej, zauważyć można różnicę w rodzaju kupowanych produktów przez przedstawicieli obu płci. Z danych wynika bowiem, że uzależnienie mężczyzn wynika często z ich dobrej sytuacji materialnej i ma charakter ,,elitarny” (kompulsywnie kupowanymi produktami mogą być na przykład drogie zegarki). Sytuacja materialna kobiet natomiast nierzadko rozmija się ze skłonnością do zakupów, a charakter zakupoholizmu jest w tym wypadku raczej ,,egalitarny”. 

Z uzależnieniem od zakupów wiąże się zjawisko zwane ,,windows shopping”, które oznacza oglądanie witryn sklepowych i towarów (także wirtualnie) bez zamiaru zakupu i dotyczy niemal 73% zakupoholików. 

Kilka słów na zakończenie 

Wydaje się, że o uzależnieniach wszystko już napisano. Jak się jednak okazuje, ten obszar badań nieustannie się rozwija, o czym świadczy wielość teorii i modeli wyjaśniających mechanizmy powstawania uzależnień. Zapoznanie się z nimi może być bazą dla zgłębiania tej problematyki. 

Bibliografia 

Aleksandrowicz, J. W. (2013). Uzależnienie-wybór czy konieczność?. Wszechświat, 114(01-03). 

Uzależnienie – wybór czy konieczność? – Wszechświat – Tom 114, Numer 01-03 (2013) – AGRO – Yadda (icm.edu.pl) 

APA Dictionary of Psychology 

Cierpiałkowska, L i Sęk, H. (2020). Psychologia kliniczna. Warszawa: Wydawnictwo PWN Kostowski, W. (2005). Uzależnienia: podstawowe pojęcia i teorie. Psychiatria, 2(2), 61-76. 01 Kostowski.p65 (viamedica.pl) 

Kostowski, W. (2006). Podstawowe mechanizmy i teorie uzależnień. Alkoholizm i Narkomania, 19(2), 139-168. 

b5 AiN_2_2006.p65 (ipin.edu.pl) 

Kościan, A. (2011). Przyczyny i przejawy uzależnienia od alkoholu. Rada Naukowa, 5. Microsoft Word – 01-2011-4 (stowarzyszeniefidesetratio.pl) 

Kozak, D. (2005). Pracoholizm a neurotyzm-osobowościowe uwarunkowania uzależnienia od pracy. E-mentor, 5(12), 58-64. 

e-mentor :: Pracoholizm a neurotyzm 

Lelonek-Kuleta, B. (2014). Uzależnienia behawioralne–podstawy teoretyczne. Uzaleznienia_behawioralne_podstawy_teoretyczne.pdf (ceon.pl)