Anoreksja – rola wsparcia społecznego w zdrowieniu

Autorka: Anna Janik

6 maja obchodziliśmy Światowy Dzień Walki z Anoreksją, który ma na celu zwiększenie świadomości wśród społeczeństwa na temat tej choroby. Anoreksja to choroba, której często towarzyszy izolacja społeczna. Osoba chora nierzadko wycofuje się z życia społecznego, zwłaszcza w sytuacjach, które wiążą się ze spożywaniem posiłków. W tym artykule przedstawimy Wam dokładnie z czym wiąże się anoreksja, ale przede wszystkim powiemy o roli, jaką pełnią inni ludzie w zdrowieniu chorej osoby.

Jak rozpoznać anoreksję?

Anoreksja (inaczej nazywana jadłowstrętem psychicznym) wielu osobom kojarzy się przede wszystkim z bardzo szczupłą sylwetką i restrykcjami żywieniowymi. Tego typu skojarzenia nie są dalekie od prawdy, ponieważ, aby zdiagnozować anoreksję według Międzynarodowej Klasyfikacji Chorób ICD-11 wskaźnik masy ciała (BMI) musi wynosić poniżej 18,5 kg/m2 u ludzi dorosłych. Masa ciała jest znacząco niska w stosunku do wzrostu, wieku i fazy rozwojowej. Jednak anoreksja to nie tylko to, co widzimy na zewnątrz (wychudzone ciało i niewielka ilość jedzenia spożywanego przez taką osobę), ale przede wszystkim to, co się dzieje w głowie osoby chorej. Osoba chora na anoreksję przeżywa bardzo silny lęk przed przybraniem na wadze, co manifestuje się w takich zachowaniach jak wspomniane wcześniej ograniczanie jedzenia, nadmierna aktywność fizyczna w celu spalenia kalorii oraz wymioty i zażywanie środków przeczyszczających. Również samoocena jest silnie związana z niską masą ciała i szczupłą sylwetką. Taka osoba będzie mieć także mocno zaburzony obraz własnego ciała – mimo posiadania wagi poniżej normy spostrzega siebie jako osobę z nadwagą lub osobę o prawidłowej masie ciała.

Poza wymienionymi wyżej objawami niepokój powinno wzbudzić ukrywanie jedzenia przez osobę chorą, okłamywanie innych co do ilości spożytego jedzenia, jedzenie posiłków w odosobnieniu, rezygnacja z jedzenia, którego skład i kaloryczność nie jest znana, nadmierne zainteresowanie zdrowym odżywianiem. Jedzeniu towarzyszy poczucie winy i lęk – taka osoba może na przykład nie być aktywnym uczestnikiem rozmowy przy posiłku, ponieważ jej myśli krążą wokół składników i kaloryczności jedzenia.

Przyczyny występowania anoreksji

Nie ma jednej przyczyny, która „ot tak” sprawiłaby, że dana osoba zachoruje od razu na anoreksję. Etiologia tej choroby jest złożona, zazwyczaj jest to połączenie wielu czynników. Wśród czynników predysponujących do zachorowania na anoreksję wyróżnia się czynniki biologiczne (na przykład podłoże genetyczne) i psychospołeczne. Przyczyn o charakterze psychospołecznym można upatrywać w kanonie piękna promowanym przez współczesną kulturę zachodnią (nadmierne przywiązanie do dbałości o wygląd ciała, szczupłą figurę), trudnej sytuacji rodzinnej (nadopiekuńczość utrudniająca rozwój autonomii, uwikłanie w relacje rodzinne, dominujące postawy rodzicielskie przejawiające się w oczekiwaniu podporządkowania, parentyfikacja), negatywne komentarze ze strony rodziny i rówieśników na temat wyglądu, czy bycie ofiarą przemocy psychicznej, fizycznej, seksualnej. Do tego dochodzą predyspozycje psychologiczne, takie jak perfekcjonizm, wysoki poziom lęku i samokrytycyzmu, niska samoocena. Niezaspokojona potrzeba poczucia bezpieczeństwa i wpływu na swoje życie jest kompensowana poprzez kontrolę wagi i jedzenia („skoro nie panuję nad własnym życiem, to będę chociaż nad tym, ile ważę”). Dodatkowo zdecydowanie częściej to kobiety chorują na anoreksję, a czas zachorowania najczęściej ma miejsce w okresie dojrzewania (czemu sprzyjają zmiany w ciele i kryzys w kształtowaniu się tożsamości).

Leczenie anoreksji

Anoreksja to choroba śmiertelna, więc nie można jej bagatelizować. Samej anoreksji towarzyszy szereg powikłań somatycznych i psychicznych. Do powikłań somatycznych można zaliczyć między innymi osłabienie, zaburzenia hormonalne (np. zaburzenia miesiączkowania), omdlenia, anemię, niskie ciśnienie tętnicze, suchą skórę, czy zaburzenia elektrolitowe. Z kolei możliwe powikłania psychiczne to problemy z pamięcią i koncentracją, zaburzenia lękowe i depresyjne oraz myśli samobójcze.

Podstawą leczenia zaburzeń odżywiania jest psychoterapia (np. w nurcie poznawczo-behawioralnym). Psychoterapii indywidualnej towarzyszyć może również terapia rodzinna. Wskazana jest też opieka psychiatryczna oraz współpraca z psychodietetykiem.

Rola wsparcia społecznego w zdrowieniu

Powyżej opisane metody leczenia to oczywiście podstawa, jeśli chodzi o interwencje nakierowane na wyzdrowienie. Niemniej jednak jest jeszcze coś, co jest szczególnie ważne w procesie zdrowienia i ma na to wpływ otoczenie osoby chorującej: wsparcie społeczne.

Hiszpańskie badania pokazują, że osoby cierpiące na zaburzenia odżywiania cenią sobie wsparcie innych osób, najczęściej otrzymują je od matek i partnerów, zaś częstszą formą otrzymywanego wsparcia było wsparcie informacyjne, pojawiało się ono częściej w odpowiedziach niż wsparcie emocjonalne i praktyczne (Marcos i Cantero, 2009). Inne badanie jakościowe na osobach z zaburzeniami odżywiania pokazało, że systemy wsparcia społecznego (specjaliści od leczenia, rodzina, przyjaciele) miały znaczenie w zdrowieniu tych osób (Linville i in., 2012). To właśnie ważne w ich życiu osoby motywowały ich do podjęcia i utrzymania leczenia. Pomocna okazała się otwarta rozmowa na temat zaburzenia zamiast unikania i zaprzeczania problemowi. Uczestnicy badania deklarowali, że takie rzeczy jak bagatelizowanie problemu, nadmierne koncentrowanie się na jedzeniu, izolacja społeczna (nie mówienie nikomu o chorobie), czy stereotypy związane z zaburzeniami odżywiania powielane przez innych utrudniały im proces zdrowienia. Z kolei metaanaliza 24 badań dotyczących wsparcia społecznego i zaburzeń odżywiania mówi, że większość badań wskazuje na zasadniczą rolę wsparcia społecznego w zmniejszaniu symptomów choroby, rozwijaniu pozytywnego obrazu własnej osoby i wzmacniania samooceny (Leonidas i dos Santos, 2014). Jednak z drugiej strony są też badania mówiące o niewystarczającym wsparciu społecznym skierowanym do osób z zaburzeniami odżywiania. Badanie Kim i współpracowników (2023) pokazało, że osoby z różnymi rodzajami zaburzeń odżywiania (anoreksja, bulimia, kompulsywne objadanie się) deklarowały niższy poziom subiektywnego wsparcia ze strony innych aniżeli osoby bez zaburzeń odżywiania.

Jak powinno wyglądać wsparcie okazane osobie chorej na anoreksję?

Jak wiemy z przytoczonych powyżej badań, wsparcie społeczne jest istotne, o ile wyrażane jest w odpowiedni sposób. Co więc zatem robić, a czego unikać?

• Dowiedz się więcej na temat anoreksji, żeby lepiej zrozumieć zachowanie chorej osoby, ale także po to, żeby nie powielać krzywdzących stereotypów związanych z chorobą.
• Nie bój się poruszyć tematu anoreksji, ale zrób to w sposób delikatny. Znajdź odpowiednią porę i miejsce na rozmowę, nie przy jedzeniu, najlepiej w cztery oczy. Możesz na przykład powiedzieć „Widzę, że ostatnio bardzo schudłaś i nie jesz w naszym towarzystwie, co mnie zaniepokoiło. Bardzo martwię się o ciebie.”. Warto do tego dodać następujące komunikaty „Czy jest jakiś sposób, w jaki mogę cię wesprzeć?”, „Czy mogę ci jakoś pomóc?”, „Co mogę zrobić, żebyś poczuła się lepiej?”. Zaoferowanie pomocy poza samym wyrażeniem niepokoju jest o tyle ważne, że pokazujemy tej osobie, że może na nas liczyć. Nawet jeśli początkowo zaprzeczy problemowi i nie będzie chciała na ten temat z nami rozmawiać, to dajemy jej jasny sygnał, że dla niej jesteśmy i przyszłości może się do nas zwrócić, gdy będzie na to gotowa.
• Możesz zaproponować wspólne poszukanie specjalistów od leczenia zaburzeń odżywiania i swoje towarzystwo przy okazji pierwszej wizyty.
• Uzbrój się w cierpliwość. Proces zdrowienia to czas lepszych i gorszych momentów. Doceniaj postępy (o ile osoba życzy sobie takiego wsparcia, najlepiej jej osobiście zapytać) i okazuj wsparcie w trudnych chwilach.
• Unikaj oceniających zwrotów i bagatelizowania problemu. Nie mów chorej osobie, że „wydziwia”, nie dawaj porad typu „po prostu zacznij normalnie jeść, to problem się rozwiąże”. W taki sposób nie pomożesz osobie chorej, a sprawisz, że odsunie się od ciebie.
• Nie stosuj szantażu i nie kieruj gróźb do osoby chorej („Jak dalej tak się będziesz głodzić, to skończysz w szpitalu!”). Podobnie jak wyżej – zbudujesz między wami tylko dystans, a to nie pomoże chorej osobie, a tylko pogłębi jej osamotnienie.
• Miej świadomość choroby, ale pamiętaj, że to nie definiuje osoby chorej. Staraj nie skupiać na wyglądzie tej osoby, jedzeniu, czy rozmowach o diecie. Pokaż jej, że życie nie kręci się wokół odchudzania i wyglądu zewnętrznego.

Pamiętaj, osoba chora na anoreksję potrzebuje akceptacji. Nie akceptacji jej choroby, ale jej osoby. Powiedz jej, że jest dla ciebie ważna i że jesteś tu dla niej. Twoje zaangażowanie i odpowiednie wsparcie może okazać się ważną „cegiełką” w zdrowieniu osoby chorej na anoreksję. 

Bibliografia

Buraczek, J. (2025). Zaburzenia odżywiania. Dlaczego i po co się pojawiają oraz jako możemy pomóc. Wydawnictwo Mamania.

Gałecki, P., Szulc, A. (2018). Psychiatria. Edra Ubran & Partner.

Fairburn, C.G. (2013). Terapia poznawczo-behawioralna i zaburzenia odżywiania. Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego.

Herstowska, M., Pietruszewska, D. (2025). Anoreksja: miedzy obsesją a kontrolą. Przewodnik dla rodziców nastolatków z zaburzeniami odżywiania. Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne.

Kim, S., Smith, K., Udo, T., Mason, T. (2023). Social support across eating disorder diagnostic groups: Results from the National Epidemiologic Survey on Alcohol and Related Conditions-III (NESARC-III). Eating behaviors, 48, 1 – 19.

Marcos, Y. Q., Cantero, M. C. T. (2009). Assesment of social support dimensions in patients with eating disorders. The Spanish journal of psychology, 12(1), 226-235.

Leonidas, C., dos Santos, M. A. (2014). Social support networks and eating disorders: an integrative review of the literature. Neuropsychiatric Disease and Treatment, 10, 915–927.

Linville, D., Brown, T., Sturm, K., McDougal, T. (2012). Eating disorders and social support: perspectives of recovered individuals. Eating disorders, 20(3), 216–231.

Sarzała, D. (2017). Anoreksja jako zagrożenie dla zdrowia oraz społecznego funkcjonowania człowieka w kontekście etiologii i profilaktyki. Kwartalnik Naukowy Fides Et Ratio 32(4), 296-311.

Tozzi, F., Sullivan, P. F., Fear, J. L., McKenzie, J., Bulik, C. M. (2003). Causes and recovery in anorexia nervosa: The patient’s perspective. International Journal of Eating Disorders, 33(2), 143-154.

Woerwag-Mehta, S., Treasure, J. (2008). Causes of anorexia nervosa. Psychiatry, 7(4), 147-151.

Walsh, B. T., Attia, E., Glasofer, D. R (2024). Zaburzenia odżywiania. Wszystko, co warto wiedzieć. Wydawnictwo Naukowe PWN

Ziółkowska, B. (2020). Psychologia zaburzeń odżywiania. W: L. Cierpiałkowska, H. Sęk (red.), Psychologia kliniczna, (s. 409-426). Wydawnictwo Naukowe PWN.