Autor: Sonia Nowak

Samotność może być określana brakiem ludzi wokół, jednak czasem to właśnie ich nadmiar – zbyt głośny, zbyt powierzchowny i zbyt bliski. Czy nasz mózg jeszcze rozpoznaje samotność, czy już dawno przestał ją rozumieć?

Niedobór kontaktu w czasach nadmiaru

W epoce szybkich połączeń i wolnych więzi człowiek nie jest już samotny „fizycznie”, przynajmniej teoretycznie. Technologia umożliwia natychmiastowy kontakt, bo wystarczy kliknięcie, by odezwać się do kogoś, zareagować, zaznaczyć swoją obecność. Mimo to wiele osób doświadcza niejasnego poczucia braku, czegoś subtelnego, ale uporczywego. W głębi nas samych (a może bardziej: w umyśle) pojawia się napięcie, które trudno nazwać, ale łatwo poczuć. To właśnie od tego miejsca zaczyna się samotność (Turkle, S., 2011).

Psychologia społeczna i neuronauka są zgodne, samotność nie jest tożsama z izolacją. Można funkcjonować wśród ludzi, utrzymywać liczne kontakty, mieć aktywne profile w mediach społecznościowych i wciąż doświadczać głębokiego poczucia osamotnienia. Samotność nie wynika z braku interakcji, lecz z braku znaczących więzi, co tworzy dla niej przestrzeń, w której się zakorzenia (Cacioppo, J.T., 2021).

W ujęciu klinicznym samotność rozumiemy jako subiektywne odczucie braku bliskości i emocjonalnego wsparcia. Co ważne, to uczucie nie musi mieć związku z liczbą znajomych czy częstotliwością interakcji. Liczy się jakość. W świecie, gdzie wszystko działa szybko, również relacje stają się błyskawiczne, wielozadaniowe i niestabilne. Mózg to czuje i wcale nie daje się oszukać. Co więcej, badania wskazują, że przewlekła samotność to nie tylko stan psychiczny, to stan, który realnie wpływa na pracę mózgu. U osób doświadczających długotrwałego osamotnienia obserwuje się zmniejszoną aktywność tych obszarów mózgu, które odpowiadają za odczuwanie przyjemności i satysfakcji z kontaktów społecznych, między innymi struktur odpowiedzialnych za przetwarzanie nagrody i więzi. W efekcie relacje z innymi nie przynoszą już tyle radości, co wcześniej (Cacioppo, J.T., 2021). Jednocześnie wzrasta aktywność ciała migdałowatego – struktury w mózgu, która odpowiada za wykrywanie potencjalnych zagrożeń. U osób doświadczających samotności ten system działa intensywniej: mózg staje się bardziej czujny, łatwiej dostrzega sygnały odrzucenia, niechęci, obcości. Innymi słowy: samotność nie tylko boli. Ona zmienia sposób, w jaki postrzegamy świat. Dosłownie. Tyle że dziś ten świat wygląda inaczej. Współczesny człowiek, przynajmniej z zewnątrz, nie wydaje się samotny. Pracuje w open space, pisze na Discordzie, albo Messangerze, dzieli się zdjęciem sałatki z lunchu, albo filiżanki z kawą na Insta. Ma wokół siebie tłum znajomych, followersów, kolegów z pracy, ludzi z siłowni, lekarzy z TikToka i komentatorów-specjalistów od wszystkiego. Mózg powinien być więc nasycony… Ale nie jest.

Mózg wie, kto jest blisko, a kto tylko „obok”

Z biologicznego punktu widzenia jesteśmy stworzeni do życia wśród ludzi. Potrzeba kontaktu społecznego jest tak samo wrodzona i podstawowa, jak potrzeba jedzenia czy snu. W toku ewolucji przetrwanie człowieka zależało od tego, czy był częścią grupy., dlatego mózg wykształcił wyspecjalizowane mechanizmy do rozpoznawania i nagradzania interakcji społecznych  i do ostrzegania, gdy ich zabraknie (Lieberman, M. D., 2013).

W obrębie układu limbicznego – tej części mózgu, która odpowiada za emocje i motywację – znajdują się struktury zaangażowane w tzw. społeczną nagrodę. To one sprawiają, że relacje z drugim człowiekiem mogą być źródłem przyjemności i poczucia bezpieczeństwa. Kiedy spotykamy kogoś bliskiego, patrzymy mu w oczy, rozmawiamy, aktywują się określone obszary mózgu, między innymi te odpowiedzialne za przetwarzanie więzi i nagrody. Wydzielają się neuroprzekaźniki, takie jak dopamina, oksytocyna czy serotonina. To dzięki nim czujemy się zauważeni (Carter, C. S., 2014). Czujemy więź. I tu pojawia się pytanie: co się dzieje, gdy zamiast uśmiechu dostajemy emotkę?

Kontakt online nie działa na układ nagrody w ten sam sposób, co kontakt twarzą w twarz. Owszem, „lajk” czy miły komentarz potrafią uruchomić wyrzut dopaminy, ale jest to reakcja bardziej krótkotrwała, płytsza, mniej związana z poczuciem więzi, a bardziej z mechanizmem oczekiwania nagrody (Muscatell, L., 2020). Innymi słowy: mózg reaguje, ale nie odżywia się tym kontaktem. To jak baton zamiast obiadu. Szybki zastrzyk, który chwilowo coś maskuje, ale nie zaspokaja głodu. Dlatego tak wiele osób, które codziennie intensywnie „komunikują się” online, równocześnie doświadcza narastającego poczucia pustki. To pustka relacyjna. Mózg oczekuje kontaktu, w którym może odczytać mikroekspresje twarzy, usłyszeć ton głosu, poczuć zapach, wychwycić niewerbalne sygnały bezpieczeństwa. Potrzebuje całego pakietu, by uruchomić prawdziwe poczucie „jestem z kimś”. Internet tego nie daje a frustracja rośnie. Zaczyna się coś na kształt relacyjnego głodu fantomowego. Czujemy brak, ale nie wiemy czego.

Słowniczek

Układ limbiczny – zbiór struktur w mózgu odpowiedzialnych za emocje, motywację, pamięć i zachowania społeczne.

Ciało migdałowate (amygdala) – struktura mózgowa odgrywająca kluczową rolę w przetwarzaniu emocji, szczególnie strachu, lęku i zagrożenia.

Zoom fatigue – termin opisujący zmęczenie wynikające z częstych wideokonferencji, związany z przeciążeniem układu nerwowego wskutek ograniczonej interakcji niewerbalnej.

Społeczna nagroda – neurobiologiczna reakcja mózgu na pozytywne interakcje społeczne, często związana z wydzielaniem dopaminy i oksytocyny.

Neurony lustrzane – grupa neuronów aktywujących się zarówno wtedy, gdy wykonujemy jakąś czynność, jak i wtedy, gdy obserwujemy, że wykonuje ją inna osoba; podstawowy mechanizm empatii.

Neuroobrazowanie – techniki obrazowania mózgu (np. fMRI), pozwalające na badanie aktywności poszczególnych jego obszarów w czasie różnych czynności lub stanów psychicznych.

Relacyjny głód fantomowy – metaforyczne określenie uczucia braku więzi mimo obecności kontaktów, wynikające z nieuświadomionej samotności.

Bibliografia

  Bailenson, J. N. (2021). Nonverbal overload: A theoretical argument for the causes of Zoom fatigue. Technology, Mind, and Behavior, 2(1).

  Baumeister, R. F., & Leary, M. R. (1995). The need to belong: Desire for interpersonal attachments as a fundamental human motivation. Psychological Bulletin, 117(3), 497–529.

  Carter, C. S. (2014). Oxytocin pathways and the evolution of human behavior. Annual Review of Psychology, 65, 17–39.

  Cacioppo, J. T. (2021). Loneliness: Human Nature and the Need for Social Connection.

  Feldman, R. (2007). Parent–infant synchrony and the construction of shared timing; Physiological precursors, developmental outcomes, and risk conditions. Journal of Child Psychology and Psychiatry, 48(3–4), 329–354.

  Hasson, U. (2021). Brain-to-brain coupling: A mechanism for creating and sharing a social world.

  Inagaki, K. (2022). Social neuroscience of loneliness: Bridging the gap between social and biological mechanisms.

  Lieberman, M. D. (2013). Social: Why Our Brains Are Wired to Connect.

  Muscatell, L. (2020). The social brain in the digital age: Understanding the neural basis of online social interactions.

  Nesi, H. (2023). Digital socialization and adolescent wellbeing: The cost of constant connection.

  Przybylski, A. K., & Weinstein, N. (2017). Digital screen time limits and young children’s psychological well-being: Evidence from a population-based study. Child Development, 88(6), 1905–1917.

  Slavich, G. M. (2020). Social Safety Theory: A biologically based evolutionary perspective on life stress, health, and behavior.

  Turkle, S. (2011). Alone Together: Why We Expect More from Technology and Less from Each Other. MIT Press.

  World Health Organization (WHO). (2021). Loneliness as a global public health concern: Addressing a silent epidemic, https://www.who.int/groups/technical-advisory-group-on-social-connection-(tag-sc)