Czy nasz mózg zna samotność w erze przesytu relacjami? – część druga

Autor tekstu: Sonia Nowak

Kiedy samotność staje się biologiczna

Samotność nie zatrzymuje się na poziomie emocji. Zaczyna się w mózgu i z czasem osadza się w ciele. Gdy trwa zbyt długo, wpływa na to, jak odbieramy świat, jak reagujemy na innych i jak funkcjonujemy na najbardziej podstawowym poziomie. Badania neuroobrazowe pokazują, że u osób przewlekle samotnych wzrasta aktywność ciała migdałowatego, czyli struktury odpowiedzialnej za przetwarzanie lęku i wykrywanie zagrożeń. To właśnie ono uruchamia reakcję „walcz albo uciekaj”, nawet wtedy, gdy nie ma realnego niebezpieczeństwa. Mózg osoby samotnej staje się więc bardziej napięty, czujny i wyczulony na wszelkie sygnały potencjalnego odrzucenia (Cacioppo, J.T., 2021).

Do tego dochodzi spadek aktywności w rejonach mózgu odpowiedzialnych za empatię, zaufanie społeczne i interpretację intencji innych. Długotrwała samotność dosłownie zniekształca sposób, w jaki widzimy innych ludzi – częściej przypisujemy im złe intencje, trudniej nam czytać emocje, częściej spodziewamy się odrzucenia (Inagaki, K., 2022).

To jednak nie wszystko. Samotność działa też jak przewlekły stres. Podnosi poziom kortyzolu – hormonu odpowiedzialnego za mobilizację organizmu, ale w nadmiarze obciążającego układ odpornościowy, serce, a nawet pamięć roboczą. Chroniczny stres samotności przyczynia się do rozwoju chorób sercowo-naczyniowych, insulinooporności, spadku odporności i depresji. A w dłuższej perspektywie – przyspiesza procesy neurodegeneracyjne i może zwiększać ryzyko choroby Alzheimera. Nieprzypadkowo Światowa Organizacja Zdrowia (WHO) uznała samotność za realne zagrożenie dla zdrowia publicznego, porównywalne z paleniem papierosów czy otyłością (2023).

Warto też dodać, że w samotności osłabia się neuroplastyczność – zdolność mózgu do tworzenia nowych połączeń nerwowych. Oznacza to, że samotny mózg nie tylko funkcjonuje gorzej na bieżąco – on ma też mniejsze możliwości zmiany. To dlatego z przewlekłej samotności trudniej się wydostać – mózg dosłownie „przyzwyczaja się” do braku więzi.

Online nie pachnie. Offline nie da się scrollować

Spotkanie na żywo i rozmowa przez komunikator mają ten sam cel: wymianę informacji, emocji, wsparcia, ale ich neurobiologiczny efekt jest nieporównywalny.

Zacznijmy od kontaktu bezpośredniego. Podczas rozmowy twarzą w twarz nasze zmysły pracują na pełnych obrotach. Widzimy mimikę, gesty, ruch gałek ocznych. Słyszymy ton głosu, pauzy, oddech. Wychwytujemy zapach. Ciało przetwarza to wszystko w czasie rzeczywistym, w sposób zsynchronizowany z ciałem drugiej osoby. Nasze mózgi regulują się wzajemnie. To zjawisko nazywamy neuronalnym sprzężeniem zwrotnym – czyli naturalnym dostrajaniem się układów nerwowych dwóch osób w kontakcie społecznym (Hasson, U., 2021). Działa to jak rezonans – jeśli ktoś się uśmiecha, uaktywniają się nasze neurony lustrzane, czujemy się bezpieczniej, szybciej budujemy zaufanie. To właśnie te mechanizmy stoją u podstaw empatii i więzi.

A teraz porównajmy to z kontaktem online: Podczas wideorozmowy jesteśmy pozbawieni części sygnałów. Nawet minimalne opóźnienia, brak kontaktu wzrokowego w czasie rzeczywistym (bo kamera nie patrzy nam w oczy), zniekształcenie głosu, ograniczony widok twarzy – to wszystko wpływa na jakość synchronizacji mózgów. Dla nas może to być ledwie zauważalne. Dla mózgu, zupełnie inny sygnał. Jakby coś „nie pasowało”. Dlatego po rozmowie online często czujemy zmęczenie – zresztą doczekało się ono własnego terminu: Zoom fatigue (Bailenson, J. N., 2021).

Jeszcze bardziej powierzchowne są interakcje asynchroniczne: komentarz, wiadomość na Messengerze, serduszko pod zdjęciem. Nie są symultaniczne, nie zawierają emocjonalnych niuansów. Dla mózgu to rodzaj bodźca nagradzającego, ale niezwiązanego z obecnością. To sygnał, że ktoś nas zauważył, ale bez realnego spotkania. Co ważne – zbyt częste korzystanie z takich uproszczonych form kontaktu uczy mózg „odchudzonych” schematów relacyjnych (Przybylski, A. K., i Weinstein, N., 2017).

Jedno z badań (Nesi, H., 2023) pokazało, że osoby, które spędzają więcej czasu na interakcjach online kosztem relacji offline, częściej doświadczają lęku społecznego, problemów z odczytywaniem emocji i obniżonej satysfakcji z życia. Mimo że teoretycznie „utrzymują kontakt”. Jednak kontakt to nie kontakt. Dla mózgu liczy się nie to, ile mamy relacji, ale jakie one są – jak głębokie, jak zsynchronizowane, jak realne. A w tym wyścigu offline wciąż wygrywa z online. Z ogromną przewagą.

Co mózg chciałby nam powiedzieć

Gdyby mózg mógł mówić własnym głosem, być może powiedziałby coś bardzo prostego: „Ja wiem, kiedy jesteś sam. Nawet jeśli siedzisz w pokoju pełnym ludzi. Nawet jeśli świeci się zielona kropka obok czyjegoś zdjęcia profilowego.”

Samotność to nie tylko deficyt towarzystwa, a brak prawdziwej obecności – tej, która reguluje, koi, przywraca poczucie znaczenia. Tego mózg się domaga. Nie lajków. Nie serduszek, nie „czatów” i emotek, tylko czyjejś obecności, która nie znika po kilku sekundach, nie zerwie się na godzinę, zwlekając z odpowiedzią. Czy da się odzyskać zdolność do czucia więzi? Tak. Ale to nie dzieje się na żądanie. Trzeba wyjść z trybu „kontaktu” i wejść w tryb „spotkania”. Zatrzymać się. Spojrzeć drugiemu człowiekowi w oczy. Dać czas na milczenie i przestrzeń na niedoskonałość. Spotkanie offline nie jest wygodne, bo bywa nieprzewidywalne, czasem niezręczne, ale właśnie dlatego jest prawdziwe.

Czy nasz mózg zna jeszcze samotność? Tak, zna i to bardzo dobrze. Nie dał się oszukać cyfrowej iluzji więzi i wciąż odróżnia obecność od bliskości, sygnał od relacji, kliknięcie od spojrzenia. Może gubi się czasem w tym, co widzi, ale nie w tym, czego mu brakuje.
Samotność w erze przesytu relacjami nie zniknęła. Zmieniła tylko kostium i stała się trudniejsza do rozpoznania. Ale dla mózgu to nadal ten sam stan: głód więzi, który nie da się zaspokoić namiastką (Feldman, R., 2007).

Słowniczek

• Układ limbiczny – zbiór struktur w mózgu odpowiedzialnych za emocje, motywację, pamięć i zachowania społeczne.
• Ciało migdałowate (amygdala) – struktura mózgowa odgrywająca kluczową rolę w przetwarzaniu emocji, szczególnie strachu, lęku i zagrożenia.
• Zoom fatigue – termin opisujący zmęczenie wynikające z częstych wideokonferencji, związany z przeciążeniem układu nerwowego wskutek ograniczonej interakcji niewerbalnej.
• Społeczna nagroda – neurobiologiczna reakcja mózgu na pozytywne interakcje społeczne, często związana z wydzielaniem dopaminy i oksytocyny.
• Neurony lustrzane – grupa neuronów aktywujących się zarówno wtedy, gdy wykonujemy jakąś czynność, jak i wtedy, gdy obserwujemy, że wykonuje ją inna osoba; podstawowy mechanizm empatii.
• Neuroobrazowanie – techniki obrazowania mózgu (np. fMRI), pozwalające na badanie aktywności poszczególnych jego obszarów w czasie różnych czynności lub stanów psychicznych.
• Relacyjny głód fantomowy – metaforyczne określenie uczucia braku więzi mimo obecności kontaktów, wynikające z nieuświadomionej samotności.

Bibliografia

1. Bailenson, J. N. (2021). Nonverbal overload: A theoretical argument for the causes of Zoom fatigue. Technology, Mind, and Behavior, 2(1).
2. Baumeister, R. F., & Leary, M. R. (1995). The need to belong: Desire for interpersonal attachments as a fundamental human motivation. Psychological Bulletin, 117(3), 497–529.
3. Carter, C. S. (2014). Oxytocin pathways and the evolution of human behavior. Annual Review of Psychology, 65, 17–39.
4. Cacioppo, J. T. (2021). Loneliness: Human Nature and the Need for Social Connection.
5. Feldman, R. (2007). Parent–infant synchrony and the construction of shared timing; Physiological precursors, developmental outcomes, and risk conditions. Journal of Child Psychology and Psychiatry, 48(3–4), 329–354.
6. Hasson, U. (2021). Brain-to-brain coupling: A mechanism for creating and sharing a social world.
7. Inagaki, K. (2022). Social neuroscience of loneliness: Bridging the gap between social and biological mechanisms.
8. Lieberman, M. D. (2013). Social: Why Our Brains Are Wired to Connect.
9. Muscatell, L. (2020). The social brain in the digital age: Understanding the neural basis of online social interactions.
10. Nesi, H. (2023). Digital socialization and adolescent wellbeing: The cost of constant connection.
11. Przybylski, A. K., & Weinstein, N. (2017). Digital screen time limits and young children’s psychological well-being: Evidence from a population-based study. Child Development, 88(6), 1905–1917.
12. Slavich, G. M. (2020). Social Safety Theory: A biologically based evolutionary perspective on life stress, health, and behavior.
13. Turkle, S. (2011). Alone Together: Why We Expect More from Technology and Less from Each Other. MIT Press.
14. World Health Organization (WHO). (2021). Loneliness as a global public health concern: Addressing a silent epidemic, https://www.who.int/groups/technical-advisory-group-on-social-connection-(tag-sc)