Profilaktyka używania substancji psychoaktywnych przez młodzież

podstawowe czynniki chroniące i ryzyka – opis i omówienie

Czynniki chroniące i ryzyka są niezbędne, aby opracować skuteczną strategię profilaktyczną. W procesie tworzenia programów, kładzie się nacisk na wyjaśnienie przyczyn, uwarunkowań i mechanizmów, wpływających na rozpoczęcie używania narkotyków oraz przyjmowanie ich w co raz to nowych formach. Znajomość tych czynników daje niezbędną wiedzę do opracowywania strategii profilaktycznych.

Czynniki ryzyka to zmienne indywidualne lub środowiskowe, które zwiększają prawdopodobieństwo wystąpienia nieprawidłowych zachowań w kontekście zdrowotnym, społecznym oraz bezpieczeństwa. Czynniki ryzyka sięgania po substancje psychoaktywne dzielą się na dwie grupy.

1. Pierwszy obszar dotyczy czynników szczególnie znaczących w procesie dojrzewania człowieka, czyli tych, które wiążą się z rozpoczęciem stosowania używek, eksperymentowaniem z nimi, a także spożywaniem alkoholu i paleniem tytoniu.
2. Drugi obszar kładzie nacisk na warunki, które sprzyjają uzależnianiu się i niosą ryzyko zwiększenia problemu korzystania z substancji psychoaktywnych.

Badania nad pierwszym obszarem dowodzą, że najsilniej na młodych ludzi wpływa ich bezpośrednie otoczenie społeczne oraz preferencje odnośnie stylu życia. Jednym z czynników ryzyka związanych z sięganiem po substancje psychoaktywne jest spędzanie czasu z rówieśnikami, którzy nie stronią od alkoholu i narkotyków. Młodzi ludzie w takim środowisku, zdecydowanie częściej próbują używek i eksperymentują. Kolejny to presja ze strony środowiska oraz docieranie zewsząd propozycji użycia substancji. Następnym warunkiem sprzyjającym zażywaniu jest intencjonalność, gdyż używanie większości substancji stawia się na równi z doświadczaniem przyjemnych stanów zabawy lub odprężenia. Duże znaczenie ma również doświadczenie z używkami, ponieważ łatwiej sięgnąć po substację, która została już wcześniej zażyta.

Bardzo istotna według badaczy okazała się również poznawcza sfera funkcjonowania młodego człowieka. Dowiedziono, że obserwowane postawy i zachowania, które odczytuje się jako akceptujące stosowanie używek są szczególnie wpływające, gdy zauważa się je u osób znaczących, takich jak grupa rówieśnicza oraz rodzice, idole i autorytety. Jeśli pośród tych osób panuje przekonanie o nieszkodliwości substancji oraz ich aprobata, łatwiej iść za ich przykładem i zażyć narkotyk. Duże znaczenie mają także niektóre właściwości osobnicze, czyli indywidualne cechy, które zwiększają podatność na namowy ze strony środowiska.

Pośredni wpływ na inicjację kontaktu z substancjami psychoaktywnymi mają również czynniki makrospołeczne, czyli zamożność, warunki mieszkalne, przestępczość w miejscu zamieszkania, stopa bezrobocia, szkolnictwo, regulacje prawne. Całe otoczenie wpływa pośrednio na zażycie substancji. Dostępność produktu także ma związek z uwarunkowaniami makrospołecznymi, gdyż w niektórych miejscach łatwiej zaopatrzeć się w narkotyki, zaś w innych gdzie są one mniej popularne, to zadanie jest trudniejsze.

Kolejnymi czynnikami ryzyka są uwarunkowania genetyczne, czyli indywidualne cechy, które mogą zwiększyć lub zmniejszyć podatność na działanie środków odurzających. Przykładem jest tolerancja alkoholu, część osób może wypić dużo więcej i wyglądać trzeźwo, zaś zdarza się, że niektórym wystarczy mała dawka, by rozpoznać po nich upojenie alkoholowe. Tak samo wygląda sytuacja z narkotykami, gdyż każdy ma inną tolerancję i inne odczucia po zastosowaniu danej substancji. Wiąże się to również z deficytami rozwojowymi, takimi jak nadpobudliwość, przejaw agresji we wczesnych latach życia, niska odpornością na stres, odrzuce przez najbliższą grupę społeczną czy deficyty poznawcze, które młodzież poprzez zażywanie substancji może chcieć je zrekompensować.

Cechy charakteru także mogą być czynnikami ryzyka. Szczególnie znaczące są: buntowniczość, impulsywność, poszukiwanie stymulacji oraz skłonność do zachowań ryzykownych. Jeśli młody człowiek charakteryzuje się powyższymi cechami, zwiększa się prawdopodobieństwo sięgania po używki. Często charakter ma związek ze stosunkiem do szkolnictwa, co również jest czynnikiem ryzyka. Niska motywacja do nauki, niepowodzenia w szkole oraz nieumiejętność przystosowania się do narzucanych tam wymagań może skłaniać młodzież do nawiązywania relacji z rówieśnikami, których zachowanie również jest niezgodne z normami przez co zwiększa się ryzyko na kontakt z narkotykami.

Inną zmienną są czynniki rodzinne, między innymi nadużywanie alkoholu lub innych substancji w domu, najczęściej przez rodziców, lub starsze rodzeństwo. Przez takie sytuacje, odurzanie się staje się normą i jest bardziej powszechne. Konflikty małżeńskie, dewiacje członków rodziny oraz niepoprawne wychowanie wprowadza atmosferę zagrożenia co może prowadzić do sięgnięcia po substancje psychoaktywne w celu odcięcia się od problemów domowych.

Oprócz czynników ryzyka, są też zmienne, które wzmacniają zdrowie i odporność na działania prowadzące do uzależnień, nazywamy je czynnikami chroniącymi. Wyróżniono trzy obszary, które zmniejszają prawdopodobieństwo wystąpienia zaburzeń i zachowań antyzdrowotnych. Pierwszym z nich są czynniki indywidualne, czyli między innymi zrównoważony rys temperamentalny, poczucie humoru oraz inne wrodzone cechy. Kolejnym czynnikiem chroniącym jest środowisko. Wsparcie społeczne znacząco wpływa na zdrowie psychiczne jednostki, im większe jest, tym mniejsze ryzyko wystąpienia zaburzeń. To samo dotyczy odpowiedniej opieki rodzicielskiej, ale również pozarodzinnych czynników. Instytucje wychowawcze odgrywają znaczącą rolę w kształtowaniu prawidłowej postawy i ochronie zdrowia. Czasem czynniki rodzinne nie są wspierające, a szkoła lub organizacje pozarządowe wpływają na zachowania ludzi i stają się dla nich oparciem.

Badania nad czynnikami chroniącymi zapoczątkowały nurt skoncentrowany na prawidłowym rozwoju jednostki mimo przeciwności losu. Zjawisko to nazwano resilience, co oznacza nie tylko odporność na czynniki ryzyka, ale również umiejętność wykorzystania negatywnych warunków tak, by zwiększyć swój potencjał i się rozwinąć. Głównymi składnikami resilience są warunki zewnętrzne,
czyli minimalne niezbędne wsparcie społeczne, do którego zaliczmy więzi z najbliższymi oraz obecne w życiu autorytety. Ważne by w niesprzyjającym środowisku znalazły się jednostki wspierające. Na resilience składają się wónież cechy charakteru. Osoby empatyczne, zarażające optymizmem mają dużą szansę odnaleźć się nawet w niesprzyjających warunkach. Poszanowanie siebie i otoczenia oraz ludzi w nim, także jest pozytywną cechą, dającą szansę na rozwój w niekorzystnych warunkach. Umiejętności życiowe jednostki są kolejnym składnikiem resilience. Umiejętność rozwiązywania konfliktów oraz korzystanie z pomocy i proszenie o nią pozwala zjednać sobie otoczenie i zdobyć przychylną pozycję. Duże znaczenie ma też radzenie sobie z trudnymi emocjami, które w środowisku niesprzyjającym mogą być bardzo częste. Ta umiejętność dodaje sił w walce o rozwój.

***

Bibliografia:
Jędrzejko M., Współczesne teorie uzależnień od substancji psychoaktywnych, wydawnictwo ASPRA- UJ, Warszawa 2009.
Ostaszewski K., Skuteczność profilaktyki używania substancji psychoaktywnych. Podstawy opracowywania oraz ewaluacja programów dla dzieci i młodzieży, Wydawnictwo Naukowe SCHOLAR, Warszawa 2003.
Zajączkowski K., Uzależnienia od substancji psychoaktywnych, Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne, Warszawa 2003.

Autor tekstu:
Ewa Gizińska – jestem absolwentką psychologii o specjalności klinicznej w Akademii Pedagogiki Specjalnej im. Marii Grzegorzewskiej w Warszawie. Moją pasją jest sztuka i jej moc terapeutyczna. Jestem w trakcie szkolenia arteterapeutycznego oraz kursu terapeuty zajęciowego, a w pracy staram się wykorzystywać poznane tam techniki. W PPA zajmuję się tworzeniem artykułów, głównie o tematyce klinicznej. Chciałabym przyczynić się do rozwoju wiedzy na temat zaburzeń i tym samym wspomagać osoby wykluczone i ich rodziny, a także wspierać dzieci i zapewniać im dobry start w życiu. Na co dzień jestem pedagogiem w innowacyjnym żłobku, gdzie zajmuję się dziećmi wykorzystując metodę Reggio Emilia oraz założenia Porozumienia bez Przemocy i rodzicielstwa bliskości.