Żałoba, czyli doświadczenie straty

Wielkimi krokami zbliża się święto Wszystkich Świętych, All Saints’ Day w Wielkiej Brytanii. Nie ma wątpliwości, że tegoroczne święta będą inne niż dotychczasowe. Na to, jak przeżywamy Dzień Wszystkich Świętych i Dzień Zaduszny, wpływ mają przede wszystkim czynniki indywidualne: światopogląd, religia oraz aktualna sytuacja życiowa danej osoby. Katolicy oddają cześć zmarłym odwiedzając miejsca ich spoczynku, przynoszą kwiaty, zapalają znicze, modlą się przy grobach i biorą udział w uroczystościach kościelnych. Osoby nieutożsamiające się tak silnie z tradycją, spędzają ten dzień zgodnie z własnymi odczuciami i potrzebami (Grzendzicki, 2009). Najważniejszy jest wymiar duchowy i psychologiczny Wszystkich Świętych.

Tematyka śmierci zdecydowanie nie należy do kręgu codziennych zainteresowań Polaków, a refleksja nad nią jest spychana na odległy plan. Na uwagę zasługuje badanie „Aktualne problemy i wydarzenia” (180) przeprowadzono w dniach 6-9 maja 2005 roku na liczącej 1052 osoby reprezentatywnej próbie losowej dorosłych mieszkańców Polski (Komunikat z badań CBOS). Ponad jedna czwarta ankietowanych (29%) przyznaje, że nigdy nie myśli o śmierci, natomiast rzadkie lub bardzo rzadkie myślenie o niej towarzyszy 45% respondentów. Jedynie, co czwarty badany (26%) podejmuje częstszą refleksję nad śmiercią,
z czego tylko 8% deklaruje, że myśli o niej bardzo często.

Pomimo to, obecność śmierci w życiu człowieka jest powszechna i nieunikniona. Śmierć jest tym wymiarem, który ciągle jeszcze stanowi dla nas tajemnicę. Wzbudza w nas obawy i lęki, gdyż nie jesteśmy w stanie objąć swoim poznaniem rzeczywistości istniejącej poza granicą życia. Doświadczenie jej realności i bliskości staje się obecne w naszym życiu w momencie, gdy tracimy kogoś bliskiego (Kurtyka- Chałas, 2016).

W literaturze psychologicznej śmierć osoby bliskiej i reakcja na nią, czyli żałoba, ujmowane są w kategoriach sytuacji silnie stresorodnej, wymagającej interwencji kryzysowej, sytuacji, która często na trwałe zmienia bieg ludzkiego życia oraz perspektywę ujmowania ludzkiego doświadczenia. W stworzonej przez Holmesa i Rahe’a Skali Wydarzeń Życiowych na pierwszym miejscu znajduje się śmierć współmałżonka (100 punktów), nieco dalej rozwód, separacja, śmierć bliskiego członka rodziny. W ten sposób strata współmałżonka została sklasyfikowana jako jedno z najcięższych doświadczeń życiowych (Kurtyka- Chałas, 2016).

Żałoba to „reakcje emocjonalne doświadczane z powodu śmierci ukochanej osoby. Często towarzyszy jej brak łaknienia, bezsenność i poczucie własnej bezwartościowości. Jest ona specyficznym zespołem procesów psychicznych, doznań i zachowań ujawniających się po stracie bliskiej osoby (Ostoja- Zawadzka, 1999). Według W. Badury-Madej(1996) jest ona procesem psychicznej, społecznej i somatycznej reakcji, która może stanowić odpowiedź na
utratę i jej konsekwencje.

W dynamice procesu żałoby można wyodrębnić pewne elementy, doznania i zachowania. Wśród najbardziej znaczących wymienia się:

• Samotność (poczucie osamotnienia) – wydaje się być najważniejszym problemem u osób tracących bliską osobę. Uwydatnia się szczególnie u osób, których poczucie własnej identyczności i sensu istnienia było związane z osobą zmarłą.

• Smutek – odczucie, które najczęściej pojawia się w sytuacji utraty bliskiej osoby.

• Poszukiwanie sensu życia – jest ono niezwykle istotne i trudne zarazem w obliczu śmierci bliskiej osoby. Osoba doświadczająca straty bliskiej osoby może kierować się ku innym ludziom, ku Bogu, może także dążyć do radykalnej zmiany własnego życia w taki sposób, aby maksymalnie je wykorzystać lub wprost przeciwnie biernie przeżywać teraźniejszość.

• Lęk – może być wywołany pytaniami o przyszłość, jak i egzystencjalnymi dylematami dotyczącymi sensu życia i obawą przed własną śmiercią.

• Poczucie winy – odnosi się do oczekiwania kary przez osobę osieroconą.

• Gniew – jest zróżnicowany i wielokierunkowy. Można go rozumieć jako wyraz ambiwalencji wobec śmierci (Kurtyka- Chałas, 2016).

Podsumowując, należy zauważyć, że terminem żałoba określa się zarówno stan psychiczny, ale też usankcjonowany kulturowo wzór zachowań ludzi żyjących, zwłaszcza najbliższej rodziny, po stracie bliskich osób.

Życie ludzkie jest naznaczone stratami. Po bolesnym, wypełnionym cierpieniem procesie żałoby może nastąpić rozwój osobowości. Początkowo utrata poczucia sensu życia może zakończyć się znalezieniem nowych, bardziej wartościowych celów. Proces żałoby paradoksalnie może prowadzić do większej akceptacji życia.

Podsumowując należy stwierdzić, że śmierć jest kategorią wielowymiarową i egzystencjalną, ponieważ należy do podstawowych właściwości ludzkiego losu. Niezależnie od zapatrywań jednostki na sprawę życia duchowego po śmierci, sam fakt umierania i odejścia jest głęboko egzystencjalny zarówno dla umierającego, jak i środowiska, w którym przebywa. Dodatkowo fakt odejścia kogoś bliskiego lub zbliżająca się nieuchronnie własna śmierć, zawiera w sobie tendencje do refleksji lub prowokuje do podjęcia zachowań takich, jak podejmowanie ostatecznych decyzji, odkłamywanie mechanizmów obronnych, weryfikacja wartości, poszukiwanie sensu życia, nastawienie na realizowanie ważnych celów i porządkowanie własnych spraw i relacji (Levinee, 2015). Dla niektórych osób śmierć na płaszczyźnie osobowości jawi się, jako absurd, ponieważ całe życie psychiczne człowieka nastawione jest na rozwój, doskonalenie siebie, wykorzystanie swojego potencjału, jakby kres nigdy nie miał nastąpić. Postrzeganiu śmierci towarzyszy duża ambiwalencja uczuć, z jednej strony traktowana jest, jako coś naturalnego, z drugiej, jako całkowite zaprzeczenie kierunku rozwoju człowieka. Śmierć jest dla człowieka zjawiskiem nieuniknionym i tajemniczym. Dla jednych będzie przejściem do świata nadnaturalnego, dla innych końcem wszystkiego i bezsensownym unicestwieniem. Ludze do tej pory nie poznali w pełni tego zjawiska, dlatego budzi ono często przerażenie, a także niepewność i lęk. Różnego rodzaju postawy wobec przemijania towarzyszyły ludzkości od zawsze tak, jak sama śmierć (Grzendzicki, 2009).

Bibliografia:

Badura-Madej W. (1999), Problematyka utraty, osierocenia i żałoby w praktyce interwencji kryzysowej, w: Wybrane zagadnienia interwencji kryzysowej, red. W. Badura – Madej, s. 157.
Bielecka, U. (2012), Mity na temat zdrowej i patologicznej żałoby, Psychiatria i Psychologia Kliniczna, 12 (1), s. 62-66.
Grzendzicki, Ł. (2009), Postawy człowieka wobec śmierci, Studia Koszalińsko- Kołobrzeskie 14, 63-80, s. 60-79.
Guzowski A., Krajewska- Kułak E., Bejda G. (2016), Kultura śmierci, kultura umierania, T.III, Białystok.
Jankowska M. (2018), Psychologiczne aspekty postaw wobec śmierci, Fides es ratio, Kwartalnik Naukowy 4(36)2018 , s. 375 – 397.
Kurtyka- Chałas J. (2016), Doświadczenie żałoby przez osoby młode – wybrane zagadnienia, Studia nad rodziną (39) 2016, Rok XX, kwartalnik 2, s. 141-162.
Levine, S. (2015), Kto umiera? Sztuka świadomego życia i świadomego umierania, Poznań: Media Rodzina.
Ostoja – Zawadzka K. (1999), Żałoba w rodzinie, w: Wprowadzenie do systemowego rozumienia rodziny, B. de Barbaro, s. 91.
Ostrowska, A. (2016), Przemiany postaw wobec śmierci, Medycyna Paliatywna w Praktyce, 10, 2, s. 41-47.
Pilecka, B. (2016), Różne strony procesu żałoby, Rocznik Filozoficzny Ignatianum, XXII/1 (2016), s. 146 -171.
Stosunek Polaków do śmierci, Badanie „Aktualne problemy i wydarzenia” (180) przeprowadzono w dniach 6-9 maja 2005 roku na liczącej 1052 osoby reprezentatywnej próbie losowej dorosłych mieszkańców Polski, Komunikat z badań CBOS, BS/98/2005.